Dział Etnografii funkcjonuje w strukturze organizacyjnej Muzeum od 1958 roku, czyli od początku istnienia instytucji. Zbiory etnograficzne obejmują 1440 eksponatów, dokumentację fotograficzną i fonograficzną, archiwalne zapisy źródłowe i opracowania z wywiadów z informatorami oraz protokoły z penetracyjnych badań terenowych. Zgromadzone eksponaty tworzą zwartą kolekcję ilustrującą obraz kultury ludowej ziemi tarnogórskiej. Przeważająca ich część pochodzi z końca XIX i początku XX wieku.
Najliczniej reprezentowany jest w zbiorach strój ludowy, którego dominującą część stanowią elementy stroju kobiecego. Największą grupę, około 100 sztuk, tworzą chusty w kilku rodzajach: „szpigle" - wykonane z grubej tkaniny wełnianej, w duże, czytelne jednostronne tzw. wzory tureckie, noszone od końca XIX wieku do najbardziej odświętnej i obrzędowej wersji stroju ludowego; „szaltuchy" - wełniane, w kratę, charakterystyczne dla przemysłowej części Górnego Śląska, noszone od pocz. XX wieku w okresie jesienno-zimowym i wczesną wiosną; „merinki" - haftowane ręcznie bawełnianymi nićmi, noszone do odświętnej wersji stroju kobiecego i dziewczęcego; „pliśki" - zakładane na głowę do odświętnego stroju ża-łobnego oraz charakterystyczne dla części przemysłowej, nagłowne chustki - „purpurki".
Wśród fartuchów odświętnych najcenniejsze „chińskie" pochodzą z końca XIX wieku oraz jedwabne, ręcznie malowane, z początku XX wieku; wśród roboczych - ręcznie haftowane z lat 20. XX wieku. Równie liczne są różnorodne kaftany - „jakle" jedwabne, wełniane i pluszowe oraz suknie - „kiecki", w tym trzy „watówki".
Spośród odświętnych strojów dziewczęcych na uwagę zasługują „kabotki", czyli płócienne bluzki, ozdobione koronką oraz zakładane na nie czerwone i czarne sukienne gorsety, zwane „bruślek". Najciekawsze pochodzą z około 1890 roku.
Cenną kolekcją w Dziale Etnografii są czepce „budy", noszone od końca XIX wieku do lat 30-tych XX wieku, uszyte z białej bawełnianej piki, ozdobione koronkową krezą oraz tiulowe i jedwabne wstążki, ręcznie malowane, które pochodzą z przełomu XIX i XX wieku. Najliczniej reprezentowane, i jednocześnie w najlepszym stanie, są wstążki noszone przez dziewczęta do wianka - galandy i przez mężatki do czepca. Wśród nich jedyny egzemplarz wstążki pod galandę, tzw. urbinek. Nieco mniej jest wstążek do korali i do pasa.
Uzupełnieniem są stroje codzienne, płócienne i damarowe, często ręcznie haftowane oraz kobieca bielizna. Wśród ubiorów niemowlęcych na szczególną uwagę zasługują, pochodzące z początku XX wieku, szyte ręcznie i ozdabiane haftem: powłoczki na becik, sukieneczki „hazuki", koszulki, czapeczki barchanowe i batystowe.
Męski strój reprezentowany jest przez stroje chłopskie z przełomu XIX i XX wieku, odświętne ubiory męskie z lat 20. XX wieku, a także przez galowe mundury górnicze. Najcenniejsze są: skórzane spodnie, sukienne kaftany, kamizele i płaszcze.
Biżuteria w zbiorach etnograficznych reprezentowana jest przez złote zausznice oraz korale, wśród których najwięcej jest zygloków (imitacja prawdziwych korali) i żółtych paciorków. Najcenniejszym zabytkiem z biżuterii są prawdziwe korale zebrane w 7 sznurów, z dwustronnym medalikiem, którego krawędzie ozdobione są koronką z masy perłowej.
Najciekawsze zgromadzone meble pochodzą z lat osiemdziesiątych XIX wieku, głównie z Orzecha i reprezentują typowy wystrój izby chłopskiej. Są to: łóżko, dwudrzwiowa szafa, wertiko, stoły, ławy, kredensy kuchenne, „romki", krzesła, kufer, ręcznie malowana skrzynia wianna, kołyski.
W grupie eksponatów stanowiących wyposażenie wnętrza należy wymienić: zegary ścienne typu szwarcwaldzkiego z końca XIX wieku, bawarskiego z oszkloną szafką i scenami myśliwskimi na wahadle i tarczy, z przełomu XIX i XX wieku, zegar wagowy ręcznie ro-biony z przełomu XVIII i XIX wieku, lampy naftowe, fajansowe i porcelanowe kubeczki „szolki", ręcznie malowane talerze, oleodruki oraz ręcznie haftowane kuchenne makatki, wy-konane techniką szydełkową ozdoby wnętrza, takie jak: firany, obrusy, serwetki i „ząbki".
Licznie reprezentowane są w Dziale sprzęty codziennego użytku: garnki (buncloki, żeliwne), dzbanki, młynki, moździerze, pojemniki na przyprawy, drewniane przybory kuchenne (wałki, łychy, tłuczki i inne), żelazka, tary.
W zbiorach znajdują się także przykłady podstawowych narzędzi rolniczych i rzemieśl-niczych oraz sprzęty używane w gospodarstwach chłopskich. Z końca XIX wieku pochodzą pługi z kutego żelaza, między innymi koleśny oraz drewniane widły trójdzielne; z początku XX wieku: brony, drewniane łopaty - wiejaczki, wykonane z jednego kawałka drewna, radła drewniane czworoboczne (koleśne), cepy jedno- i dwukapicowe, naczynia klepkowe, żarna, stępa ze stęporem wydrążona w jednym kawałku pnia drewna, niecki, maselnice, formy na chleb; z okresu międzywojennego kowalskiej roboty kopaczki, ośniki, grabie, łopaty, widły i siekierki, wszystkie stalowe, kute, z drewnianymi uchwytami; drewniane grabie do siana ręcznej roboty oraz cepy wykonane przez Wiktora Piełkę z Miasteczka. Godne szczególnej uwagi są drzwi z chałupy drewnianej, z Żyglina, z połowy XIX wieku, dziewiętnastowieczne wiadro przeciwpożarowe z Rybnej.
Wśród rekwizytów związanych z obrzędowością doroczną są klekotki, sikawka, szopki oraz jajka wielkanocne. Największą kolekcję stanowią „kroszonki", z 1967 i 1972 roku, barwione techniką rytowniczą. Stale powiększa się kolekcja betlejek. Najstarsza szopka domowa po-chodzi z lat 20. XX wieku. Składa się z drewnianej stajenki oraz 22 polichromowanych figur wykonanych z gipsu, masy papierowej i drewna.
Licznie jest reprezentowana w zbiorach Działu twórczość nieprofesjonalna, głównie twórców z okolic Tarnowskich Gór. Wśród malarstwa na uwagę zasługuje obraz Teofila Ociepki z 1964 roku „Przyjaźń w dżungli" oraz prace Pawła Cichonia, Henryka Lenartowicza i Mieczysława Filipiaka; wśród rzeźb prace Jerzego Liska, Alojzego Niedbały, Ignacego Papiórka, Henryka Lenartowicza, Wiktora Piełki oraz Alfonsa Wieji. Jednymi z cenniejszych obiektów są: dwa obrazy olejne na płótnie: pierwszy - „Chrystus ukazujący ranę" („Mąż Boleści") z XIX wieku, będący wizerunkiem cudownego obrazu z Raciborza, o cechach malarstwa typowego dla ośrodków odpustowych; drugi „Chrystus na krzyżu z Arma Christi", z XIX wieku oraz polichromowana rzeźba, przedstawiająca postać Chrystusa Frasobliwego, w typie określanym jako śląski, z XIX wieku.
Eksponaty do Działu Etnografii pozyskiwane były głównie na początku działalności Muzeum, wynikiem ogłoszonego konkursu „Zbieramy pamiątki przeszłości Ziemi Tarnogórskiej" pozyskano około 200 cennych obiektów. W kolejnych latach gromadzono zabytki w trakcie prowadzonych w latach 60. badań penetracyjnych na terenie powiatu tarnogórskiego. Dzięki prowadzonym przez Dział Oświatowy konkursom pozyskano między innymi szopki i jajka wielkanocne. Niezależnie - Dział wzbogacał się dzięki zakupom i darom, zarówno od osób prywatnych, jak i instytucji, np. Stowarzyszenia Miłośników Ziemi Tarnogórskiej. Najnowszy zbiór, powiększający się systematycznie, to przedmioty z lat 50. i 60. XX wieku.
